Kaliforniya universitetining Riversayd kampusida faoliyat olib borayotgan tadqiqotchilar global isish qanday qilib muzlik davriga sabab bo‘lishi mumkinligini ilmiy jihatdan izohlab berishdi. Bu haqda Zamin.uz xabar berdi.
Ular Yerdagi uglerod aylanish tizimida ilgari yetarlicha e’tibor berilmagan muhim omilni aniqlashdi. Bu omil qadimgi muzlik davrlarining keskin va og‘ir kechganini tushuntirishga yordam beradi.
Tadqiqot natijalari “Science” jurnalida chop etilgan. Olimlarning avvalgi qarashlariga ko‘ra, iqlim tog‘ jinslarining yemirilishi orqali barqarorlashib turadi.
Yomg‘ir atmosferadagi karbonat angidridni o‘ziga singdirib, quruqlikka tushadi va suv orqali silikat jinslarni yemiradi. Shu jarayonda uglerod okeanlarga olib kelinadi.
Okeanda uglerod kalsiy bilan birikib, chig‘anoqlar va ohaktosh qatlamlarini hosil qiladi va millionlab yillar davomida saqlanadi. Bu jarayon atmosferadagi karbonat angidrid miqdorini asta-sekin kamaytiradi.
Geolog Endi Rijvellning fikricha, sayyora issiqlashgan sari bu jarayon tezlashib, ko‘proq uglerod yutiladi va Yer soviy boshlaydi. Ilgari bu tizim iqlimni silliq tarzda barqaror ushlab turadi, deb hisoblangan.
Ammo geologik dalillarga ko‘ra, ayrim muzlik davrlari deyarli butun sayyorani muz va qor bilan qoplagan. Bu holatni oddiy barqarorlik mexanizmi bilan izohlash qiyin.
Tadqiqotchilar issiq haroratda okeanda uglerod ko‘milishini kuchaytiradigan qo‘shimcha jarayonni aniqlashdi. Harorat oshganda, yog‘ingarchilik okeanga fosfor kabi oziqlantiruvchi moddalarni ko‘plab olib keladi.
Bu esa fotosintez orqali karbonat angidridni yutadigan planktonlarning ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Planktonlar nobud bo‘lgach, okean tubiga cho‘kib, katta miqdorda uglerodni o‘zida saqlab qoladi.
Biroq bu jarayon murakkab tus oladi. Planktonning ortiqcha o‘sishi okeandagi kislorod miqdorini kamaytiradi.
Kislorod kamligi natijasida fosfor yana suvga qaytib chiqadi va yangi planktonlarning o‘sishini rag‘batlantiradi. Bu jarayon aylanma tus olib, juda katta miqdorda uglerodning cho‘kishi va global haroratning keskin pasayishiga olib keladi.
Rijvell ushbu jarayonni konditsioner tizimiga qiyoslaydi: u odatda haroratni barqarorlashtiradi, lekin ayrim holatlarda keskin sovutishga sabab bo‘lishi mumkin. Kompyuter modellari ham bu mexanizm muzlik davrining boshlanishi uchun yetarli darajada kuchli ekanini tasdiqlagan.
Olimlar fikricha, qadimgi davrlarda atmosferada kislorod miqdori past bo‘lgani uchun iqlim tizimi barqaror ishlagan. Bugungi kunda esa kislorod darajasi ancha yuqori, shu bois kelajakdagi sovish jarayonlari o‘sha davrlardagidek keskin bo‘lmasligi mumkin.
Shunga qaramay, bu mexanizm kelgusi muzlik davrining boshlanishini tezlashtirishi ehtimoldan xoli emas. Mutaxassislar, shuningdek, bu fakt odamlarni xotirjam qilmasligi kerakligini ta’kidlaydi.
Kelgusi muzlik davri yuz ming yillardan keyin yuz berishi mumkin, ammo bugungi global isish aynan hozirgi avlod uchun eng katta xavf bo‘lib qolmoqda.
