Ukrainadagi urush va ekologik falokatlar: ekotsid yangi turdagi jinoyat sifatida

Rossiya va Ukraina o‘rtasidagi qurolli mojaro boshlanganidan buyon, milliondan ortiq inson halok bo‘ldi yoki yaralandi. Urush natijasida Ukrainadagi ko‘plab shahar va qishloqlar yakson etildi, 20 mingga yaqin bola Rossiyaga majburan olib ketildi. Ammo qurolli to‘qnashuvning yana bir og‘ir oqibati — Ukrainada ro‘y berayotgan ekologik falokatlardir.

Ekotsid: yangi harbiy jinoyat

Ukraina hukumati urush natijasida kelib chiqqan ekologik halokatlar bo‘yicha maxsus ma’lumotlar to‘plash ishlarini olib bormoqda. Mamlakat prokuraturasi Rossiya tomonidan amalga oshirilgan harbiy harakatlar oqibatida atmosfera, suv manbalari, o‘simlik va hayvonot dunyosiga yetkazilgan zararni "ekotsid" — ya’ni ekologik jinoyat sifatida baholamoqda.

Ukraina Bosh prokuraturasining ekologik jinoyatlar bo‘yicha maslahatchisi Maksim Popovning so‘zlariga ko‘ra, bu jinoyatlarning o‘ziga xos jihati — ularning masshtabli va tizimli ravishda amalga oshirilganidir. Hozirda 247 ta ish olib borilmoqda va shundan 14 tasi Ukraina Jinoyat kodeksidagi ekotsid moddasiga asosan tasniflangan.

Ekologik zararning umumiy hajmi

Ukraina hukumati ma’lumotiga ko‘ra, urush tufayli mamlakatning tabiiy resurslariga yetkazilgan umumiy zarar 85 milliard dollardan oshgan. Bu zarar nafaqat ekologik muhitga, balki qishloq xo‘jaligi, aholi sog‘lig‘i va kelajakdagi iqtisodiy barqarorlikka ham ta’sir qilmoqda.

Kaxovka to‘g‘oni va 2023 yildagi ekologik falokat

2023 yil iyunida Kaxovka GES to‘g‘oni portlatilishi Ukraina tarixidagi eng yirik ekologik falokatlardan biri sifatida qayd etildi. Portlashdan keyin Dnepr daryosi orqali zaharli cho‘kindilar va chuchuk suv oqib chiqib, Qora dengiz sohillaridagi ekotizimga katta zarar yetkazdi. Bu hodisa dengiz organizmlarining ko‘payish mavsumiga to‘g‘ri kelib, ularning aksariyati yo‘q bo‘ldi.

Kaxovka suv ombori Ukraina janubining katta qismini sug‘orish bilan ta’minlab kelayotgan edi. Portlashdan keyin ushbu mintaqa qurib borishni boshladi. 2024 yilda kungaboqar hosili 2023 yilga nisbatan 10 baravar kamaygani qayd etilmoqda.

Ekotsidni xalqaro darajada e’tirof etish harakatlari

2021 yilda xalqaro yuristlar guruhi ekotsidga aniq ta’rif berib, uni Xalqaro Jinoyat Sudida ko‘rib chiqiladigan jinoyatlar qatoriga qo‘shishni taklif qilgan. Unga ko‘ra, ekotsid — bu inson tomonidan sodir etilgan, uzoq muddatli va keng ko‘lamli ekologik zarar yetkazuvchi harakatdir.

Ukraina rasmiylari Rossiyani javobgarlikka tortish imkoniyati cheklanganini tan olishadi. Ammo ularning fikricha, ichki tergovlar va sud qarorlari, hatto sirtdan chiqarilgan bo‘lsa ham, xalqaro arenalarda tovon to‘lash va huquqiy bosim o‘tkazishda asos bo‘la oladi.

Ukrainadagi urush nafaqat inson hayotiga, balki tabiatga ham beqiyos zarar yetkazmoqda. Ekotsid degan yangi jinoyat turi orqali Ukraina xalqaro hamjamiyatni jamlashga, agressor tomonni javobgarlikka tortishga va tabiatni muhofaza qilish yo‘lida qonuniy mexanizmlar yaratishga intilmoqda. Bu faqatgina Ukraina uchun emas, balki butun insoniyat kelajagi uchun dolzarb masaladir.