Shahzoda Mustafaning, Usmoniylar sulolasining vorisi, otasi, Buyuk Sulaymonning buyrug‘i bilan qatl etilishi tarixi hanuzgacha tarixchilar orasida chuqur tahlil mavzusi bo‘lib qolmoqda. Bu haqida Upl.uz xabar berdi.
Ushbu voqea sulola tarixidagi eng fojiali hodisalardan biri sifatida davlat hokimiyati, sodiqlik va davlat zaruriyati haqidagi asosiy savollarni ko‘taradi. Saroy ichidagi intriga bilan davlatga xiyonat o‘rtasidagi chegaralar juda nozik bo‘lib, batafsil o‘rganishni talab qiladi.
XVI asrning o‘rtalariga kelib, shahzoda Mustafa mislsiz obro‘ga ega edi. O‘z viloyati — sandjakni boshqarib, u nafaqat oddiy xalq orasida, balki armiya elitasida ham mustahkam sodiqlikni qozondi.
Yanicharlar va sipahilar uni keksa sulthoning munosib vorisi sifatida ko‘rishardi. Ularni Mustafani yaqinlashayotgan Fors yurishida qo‘mondon qilib tayinlash talablari siyosiy bosim sifatida markaziy hokimiyatga yetib bordi.
Sulaymonning sog‘lig‘i yomonlashayotgani haqidagi mish-mishlar fonida, shahzoda Mustafaning mashhurligi xavfli vaziyatni yuzaga keltirdi, ammo ochiq isyon chaqiriqlari yuzaga kelmadi. Fojianing boshlanishiga sabab buyuk vezir Rustam Pashaning uyushtirgan operatsiyasi bo‘ldi.
U sulthoning kuyovi va xotini Hyurrem Sultaning sodiq ittifoqchisi sifatida Mustafaning Fors shohi Tahmaspga yo‘llagan qalbaki maktubini tayyorladi. Ushbu maktubda Mustafa sulthoning qarshisida ittifoq taklif qilardi.
Shuningdek, qalbaki javob maktubi ham taqdim etildi. Bu ikki hujjat Sulaymonga davlatga xiyonat ayblovini asoslashda xizmat qildi va o‘lim jazosiga sabab bo‘ldi.
Mustafaning o‘z harakatlari ham faqat ijobiy ko‘rinishda emas edi. 1541 yilda Avstriya elchisi bilan maktub almashgani haqidagi gaplar ishonchli arxivlarda tasdiqlanmadi.
Biroq uning sochini o‘stirish kabi qonunga zid harakatlari qayd etilgan. Usmoniy saroy protokoliga ko‘ra, shahzoda taxtga o‘tirguncha soqol o‘stira olmas edi, chunki soqol sulthoning suverenligini ramziy etardi.
Mustafaning soqol o‘stirishi siyosiy e’tiroz sifatida qabul qilindi. Ko‘pchilik tarixchilar bu harakatni shaxsiy kibr emas, balki Hyurrem Sultan va Rustam Pashaning o‘g‘illarini taxtga o‘tkazishga qarshi siyosiy namoyish deb hisoblaydi.
Vaziyatda yutqazish yo‘li yo‘q edi. Rustam Pasha tomonidan tayyorlangan qalbaki dalillar bo‘lsa-da, Sulaymon uchun Mustafaning armiya ichidagi ta’siri xavotir uyg‘otardi.
Mamlakat fuqarolar urushiga yaqin edi. Usmoniy qonunlariga ko‘ra, hatto ochiq isyon bo‘lmasa ham, davlat barqarorligiga tahdid mavjud bo‘lsa, eng yuqori jazo qo‘llanardi.
Absolyut monarxiyada bunday choralar davlatning omon qolishi uchun zarur edi. Mustafaning qatlidan keyin armiya ichidagi noroziliklar kuchayganida, qalbaki maktublar haqiqati oshkor bo‘la boshladi, ammo Rustam Pasha jazolanmadi.
U vaqtincha lavozimidan chetlatilib, surgunga yuborildi, bu esa uning va Hyurrem Sultaning saroydagi siyosiy nazoratining qanchalik kuchli ekanligini ko‘rsatadi. Keyinchalik ular yana bir buyuk vezir, Qora Ahmad Pashani qatl ettirishga muvaffaq bo‘ldilar.
Shahzoda Mustafa bevosita xoin emas edi; u otasiga qarshi qurol ko‘tarishmagan va dushman bilan ittifoq tuzmagan. Biroq uning mashhurligi va siyosiy harakatlari uni sulthoning hokimiyati uchun xavfga aylantirdi.
Ko‘plab tarixchilar fikricha, bu davrdagi asosiy beqarorlik sababchisi Mustafaning emas, balki Hyurrem Sultan va uning farzandlari uchun taxtni ta’minlashga bo‘lgan keskin harakatlari edi. Ushbu kurash nafaqat Mustafaning, balki davlatga sodiq ko‘plab shaxslarning halok bo‘lishiga olib keldi va uzoq muddatda imperiyaning zaiflashishiga sabab bo‘ldi.
