Sun’iy intellekt (SI) va avtomatlashtirishning shiddatli rivojlanishi jahon iqtisodiyotida yangi imkoniyatlar yaratayotgani bilan birga, global tengsizlik muammosini ham chuqurlashtirmoqda. BMTning Savdo va taraqqiyot konferensiyasi (UNCTAD) hisobotiga ko‘ra, kelgusi o‘n yil ichida bu texnologiyalar dunyo bo‘ylab mehnat bozoriga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.
40 foiz kasblar tahdid ostida
UNCTAD tahlillariga ko‘ra, 2033 yilga kelib sun’iy intellekt bozori qiymati 4,8 trillion dollarga yetishi mumkin. Bu texnologiya ishlab chiqarish samaradorligini oshirish va raqamli transformatsiyani jadallashtirishga yordam bersa-da, mehnat bozori uchun salbiy oqibatlarga ham olib kelishi mumkin. Hisobotda qayd etilishicha, avtomatlashtirish dunyodagi ish o‘rinlarining 40 foiziga ta’sir qilishi mumkin.
Mutaxassislar ushbu jarayon natijasida iqtisodiy foyda notekis taqsimlanishini ta’kidlashmoqda. Ya’ni sun’iy intellekt asosan kapital egalarining manfaatlariga xizmat qiladi va mehnat resurslarining qiymatini kamaytiradi. Bu esa ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlar uchun jiddiy muammo tug‘diradi, chunki ularning iqtisodiyoti arzon ishchi kuchiga asoslangan.
Texnologik tafovut va global nomutanosiblik
Texnologiyalarning rivojlanishi global iqtisodiy tengsizlikni yanada kuchaytirishi mumkin. UNCTAD ma’lumotlariga ko‘ra, sun’iy intellekt bo‘yicha tadqiqot va ishlanmalarga sarflanayotgan mablag‘larning 40 foizi asosan AQSH va Xitoyda faoliyat yuritayotgan 100 ta kompaniya hisobiga to‘g‘ri keladi. Apple, Nvidia va Microsoft kabi texnologik gigantlarning bozor kapitallashuvi butun Afrika qit’asi yalpi ichki mahsulotiga teng ekanligi esa mamlakatlar o‘rtasidagi rivojlanish darajasidagi tafovutni yanada oshiradi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ehtiyotkorlik va tashabbus zarur
UNCTAD hisobotida rivojlanayotgan mamlakatlar SI rivojlanishi va boshqaruvi bo‘yicha xalqaro me’yoriy-axloqiy standartlarni shakllantirishda faol ishtirok etishi kerakligi ta’kidlangan. BMT tomonidan quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish tavsiya etilmoqda:
- Sun’iy intellekt bo‘yicha ma’lumotlar oshkoraligini ta’minlash – SI texnologiyalarining ta’sirini yaxshiroq tushunish uchun aniq va ochiq ma’lumotlarga ega bo‘lish.
- Umumiy infratuzilmani yaratish – sun’iy intellektdan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish.
- Ochiq sun’iy intellekt modellarini qo‘llab-quvvatlash – texnologik resurslarni teng taqsimlash.
- Bilim va resurslar almashinuvini rivojlantirish – rivojlanayotgan mamlakatlar uchun tajriba va tafakkur almashish imkoniyatlarini yaratish.
Sun’iy intellekt – tahdidmi yoki imkoniyat?
UNCTAD hisobotiga ko‘ra, sun’iy intellekt texnologik taraqqiyotning asosiy drayverlaridan biri bo‘lishi mumkin, ammo bu jarayon adolatli va teng imkoniyatlar asosida yo‘lga qo‘yilishi kerak. Davlatlar va xalqaro tashkilotlar SIni tartibga solish va strategik investitsiyalar orqali uni rivojlantirish yo‘nalishida hamkorlik qilishlari muhim.
Bugungi kunda sun’iy intellekt inson hayotining turli jabhalariga kirib borar ekan, uning iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarini diqqat bilan kuzatish, har bir mamlakat uchun mos va xavfsiz strategiya ishlab chiqish zarur. Faqat shundagina texnologik taraqqiyot teng imkoniyatlar yaratadigan, barqaror rivojlanish vositasiga aylanishi mumkin.
