Xalqaro astronomlar jamoasi ALMA mikroto‘lqinli teleskopi yordamida hozircha eng qadimgi va bizdan eng uzoqda joylashgan JADES-GS-z14-0 galaktikasida sezilarli miqdordagi kislorod ionlari mavjudligini aniqladi. Bu galaktikani biz Katta Portlashdan 290 million yil o‘tgandagi holatida ko‘rmoqdamiz, deya xabar bermoqda Yevropa janubiy observatoriyasi (ESO) matbuot xizmati.
“Ushbu kashfiyot eng qadimgi galaktikaning juda tez shakllangani va juda tez rivojlanganini ko‘rsatadi. Bu koinotning dastlabki galaktikalarining shakllanish jarayoni ilk borliqda biz ilgari taxmin qilganimizdan ancha tezroq boshlanganini yana bir bor tasdiqlaydi”, deydi Leyden rasadxonasi ilmiy xodimi Sander Sxauvs.
Olimlarning ta’kidlashicha, JADES-GS-z14-0 galaktikasi 2024 yilda JADES dastlabki kuzatuvlar dasturi doirasida “Jeyms Uebb” orbital observatoriyasi tomonidan kashf etilgan. U Pechi yulduz turkumida Yerdan 13,4 milliard yorug‘lik yili masofada joylashgan. Shu tufayli uni Borliq mavjudligining dastlabki davrlaridagi holatida, uning qalinligi elektromagnit to‘lqinlar uchun shaffof bo‘lganidan keyin deyarli darhol ko‘rish mumkin.
Bu fakt olimlarni JADES-GS-z14-0 ni Atakama cho‘lining Chili qismidagi Chaxnantor baland tog‘ observatoriyasiga o‘rnatilgan ALMA mikroto‘lqinli teleskopi yordamida har tomonlama o‘rganishga undagan. Ushbu teleskop eng sovuq gaz molekulalari chiqaradigan mikroto‘lqinli nurlanishni tutib qolish qobiliyatiga ega. Bu esa undan qadimgi galaktikalarning kimyoviy tarkibini va koinotning kimyoviy evolyutsiyasini o‘rganish uchun foydalanish imkonini beradi.
Tadqiqotchilarning aytishicha, ular dastlab JADES-GS-z14-0 galaktikasida nisbatan kam miqdordagi astronomik “metallar” - vodorod va geliydan og‘irroq elementlar bo‘lishini kutishgan. Chunki uning yulduzlari katta miqdordagi og‘ir yadrolarni hosil qilmasligi kerak edi. Biroq bu kutilmalardan farqli o‘laroq, ALMA ma’lumotlari ushbu galaktikada juda katta miqdordagi uglerod va kislorod mavjudligini ko‘rsatdi. Ularning ulushi Quyosh materiyasidagi konsentratsiyasidan taxminan 5-20 baravar kam.
Olimlarning ta’kidlashicha, ALMA bilan o‘tkazilgan bunday o‘lchov natijalari nazariyotchilarning bashoratlaridan taxminan o‘n baravar yuqori bo‘lib chiqqan. Bu esa koinotdagi dastlabki galaktikalarning o‘sish sur’atlari va uning kimyoviy evolyutsiyasi tezligi jiddiy ravishda past baholanganini ko‘rsatadi.
“JADES-GS-z14-0 ustidagi keyingi kuzatuvlar va xuddi shunday qadimiy boshqa galaktikalarni qidirish ularning chegaralarida kislorod va boshqa “metallar" aynan qanday paydo bo‘lganini va bu yulduzlar to‘plamlari qachon vujudga kelganini tushunishga yordam beradi”, deydi olimlar.
