Yevropa AQSH va NATOsiz omon qoladimi?

Donald Trampning Yevropaga nisbatan siyosati tobora aniq tus olmoqda: u Yevropa davlatlarini xavfsizlik masalasida mustaqil harakat qilishga undayotgan bo‘lsa-da, AQSHning strategik ta’sir doirasini saqlab qolish niyatidan qaytmagan. Agar Tramp Yevropani o‘zidan uzoqlashtirsa, bu uzoq muddatda AQSHga ehtiyojning pasayishiga olib kelishi mumkinmi? NATO doirasidagi moliyaviy majburiyatlar bahsi ortidan Yevropa yetakchilari o‘z harbiy salohiyatini oshirish harakatiga tushmoqda. Shu kabi mavzular Kun.uz'ning“Geosiyosat” dasturida muhokama qilindi.

- Tramp Yevropani o‘zidan uzoqlashtirsa, keyinchalik AQSHga ehtiyoj pasaymaydimi?

Shuhrat Rasul: Liderlarning so‘nggi vaqtlarda berayotgan intervyulari, matbuotdagi chiqishlarini diqqat bilan kuzatsak, shuningdek Germaniyaning bo‘lajak kansleri Fridrix Mers hali keskin qaror qabul qilgani yo‘q. Lekin Fransiyadan kafolatlar sifatida yadro zontigini so‘radi. Hali Tramp “Biz Germaniyadagi yadro qurollarni olib chiqib ketamiz”, deb aytgani yo‘q. U faqat, “Agar men aytganlarni qilmasalaring, pullarni ko‘paytirmasalaring, NATOga ko‘proq pul ajratmasalaring deb alyans siyosati haqida gapirgan edi. Lekin “qurollarni olib chiqib ketamiz”, degani yo‘q edi. Shunga qaramay, Fridrix Mers aytyaptiki, “Bizga yangi yadro zontigi kerak”, va Fransiyaga murojaat qilyapti, Makron ham buni qandaydir ijobiy hal qilganday bo‘lyapti.

Qayta-qayta aytilayotgan gaplar: Yevropa baribir o‘zining qandaydir qurolli kuchlariga ega bo‘lishi kerak degan gaplar endi yuz bergan voqeadan keyin tezlashadi. Lekin hali Oq uy eshiklar yopilgani yo‘q. Buni Amerika ma’muriyati va shaxsan Trampning o‘zi ham oxirida aydti va “Qachon tinchlik shartlariga tayyor bo‘lsangiz yana qaytib keling”, dedi. Yevropa liderlari o‘rtaga tushib vositachi bo‘lishga harakat qilsa kerak.

Zelenskiyning xatolaridan biri 2014 yildagi voqealarni eslamaslik kerak edi. Shunday qilib u yo‘q joydan o‘ziga o‘zi muammo yaratib oldi.

- Jahon urushlari kabi dunyoda o‘zaro “Ittifoqlar davri” boshlandimi?

Oybek Sirojov: Yo‘q, hali ungacha vaqt bor. Yevropaning qudrati bu iqtisodiyoti bilan, o‘sha integratsiyasining o‘zagi ham iqtisodiyot bilan bog‘liq. Lekin iqtisodiyotni, ya’ni iqtisodiy rivojlanish bilan harbiy rivojlanishni taqqoslaydigan bo‘lsak, bir-biriga qarama-qarshi tomonda. Ya’ni harbiy qudratni rivojlantirish uchun ma’lum bir iqtisodiyotdan, ijtimoiy masalalardan voz kechishga to‘g‘ri kelmoqda. Mana bugun Yevropa oldida endi dilemma paydo bo‘ldi. Demak, endi yuqorida ta’kidlab o‘tilgandek, agar o‘zi mustaqil o‘zining xavfsizligini yoki butun Yevropaning xavfsizligini ta’minlash uchun mavjud iqtisodiy birlikdan voz kechib, asosiy e’tiborni harbiy sohaga qaratish kerak bo‘lsa, bunga jamiyat qanchalik tayyor? Hukumatlar qanchalik tayyor? Bunga siyosiy bardosh yeta oladimi degan savollar yuzaga keladi.

Anvar Yo‘ldoshev: Oq uydagi uchrashuv natijasidan Yevropa juda katta tashvishga tushib qoldi. YEI davlatlari yigirma trillion dollarlik yalpi ichki mahsulotga ega, to‘rt yuz ellik million aholiga ega. Bunday qaraganda, kichkina emas. Lekin bu davlatlarning birortasi bugungi kunda AQSH talab qilganday harbiy xarajatlarni besh foizga olib kela oladimi? Yalpi ichki mahsulotning harbiy sohaga ketkazadigan ulushini ikki foizdan oshira olmayapti. Aholi jamiyati bunga qanchalik tayyor?

Kamoliddin Rabbimov: Donald Tramp birinchi marta to‘rt yil hokimiyatda o‘tirganda aloqalar to‘liq uzilmadi. Ba’zi davlatlar bilan munosabatlar anchagina taranglashdi, lekin aloqalar to‘liq uzilmadi. Ayni vaqtda Yevropa Ittifoqining xavfsizligi uchun hozircha AQSHdan boshqa muqobil variant yo‘q. Agar Amerika Yevropadan chiqib ketadigan bo‘lsa, Yevropa Ittifoqi o‘zining xavfsizligini ta’minlaydigan bir katta industriya yoki armiya yoki mudofaa tizimi shakllantirguncha, bilmadim, balkim 20-30 yil kerak bo‘ladi. Ya’ni juda katta muddat kerak bo‘ladi, chunki Amerika bu Yevropa Ittifoqi ustidan to‘liq himoya qilib turibdi. Lekin Yevropa Ittifoqi allaqachon anglab yetgan. Amerikada tendensiya bu faqat Donald Tramp bilan bog‘liq emas, Amerika ichkarisida katta o‘zgarishlar bo‘lyapti.

Yevropa mana Ursula Fon der Lyayen o‘tgan yili ham aytdi, Yevropa Ittifoqining mudofaa komissarini joriy qilish bo‘yicha taklif bo‘lgan.

Xuddi shunday endi Fransiya bilan Germaniya birgalikda, ularning asosiy markazida turuvchi davlatlar mudofaa tizimini shakllantirish bo‘yicha ham loyihalar bor. Hozirda ikkita jarayon bor: birinchisi, NATOni zaiflashtirmaslik, ikkinchisi esa parallel ravishda Yevropa o‘z xavfsizligini sekin-sekin oshirib, vaqt yutishi.