Shahzoda Mustafaning, Usmoniy saltanatining vorisi, otasi Sulaymon I Buyuk tomonidan qatl etilishi tarixi tarixshunoslar orasida hozirgacha chuqur tahlil qilinayotgan mavzudir. Bu haqida Upl.uz xabar berdi.
Bu voqea Usmoniylar sulolasining eng fojiali sahifalaridan biri bo‘lib, hokimiyat, sadoqat va davlat zaruriyati haqida muhim savollarni ko‘taradi. Saroy ichidagi siyosiy intriga bilan davlatga xiyonat o‘rtasidagi farq juda nozik bo‘lib, batafsil o‘rganishni talab etadi.
XVI asrning o‘rtalariga kelib, shahzoda Mustafa katta obro‘ga ega edi. U o‘z viloyatini boshqarar ekan, oddiy xalqning mehrini qozonibgina qolmay, armiyaning elita qatlamining ham sadoqatini qo‘lga kiritdi.
Yani chorlari va sipohiylar, ya’ni viloyat otliqlari, uni qarigan sulthoning yagona munosib vorisi sifatida ko‘rishardi. Ularni Mustafani yaqinlashib kelayotgan Fors yurishida qo‘mondon qilib tayinlash talabi markaziy hokimiyatga siyosiy bosim edi.
Sulaymonning sog‘lig‘i yomonlashayotgani haqidagi mish-mishlar fonida shahzodaning ommaviyligi portlatishga tayyor vaziyatni yaratgan bo‘lsa-da, ochiq isyon chaqiriqlari bo‘lmagan. Fojianing boshlanishiga sabab buyuk vazir Rustam Poshah tomonidan uyushtirilgan operatsiya bo‘ldi.
U sulthoning kuyovi va xotini Xurrem Sultaning ishonchli hamkori edi. Tarixiy manbalarda Rustam Poshahning Mustafaning nomidan qalbakilashtirilgan maktubni Fors shohi Tahmaspga yuborganligi qayd etilgan.
Maktubda sulthoning qarshisida ittifoq tuzish taklifi bor edi. So‘ngra qalbakilashtirilgan javob maktubi keltirilib, unda shoh taklifni mamnuniyat bilan qabul qilgani aytilgan.
Ushbu hujjatlar Sulaymonga topshirilib, davlatga xiyonat ayblovining asosiy daliliga aylantirildi va o‘lim jazosiga sabab bo‘ldi. Mustafaning o‘zi ham faqat ijobiy obrazda ko‘rsatib bo‘lmaydi.
Ba’zi tarixshunos bo‘lmagan manbalarda 1541 yilda u Avstriya elchisi bilan maktub almashgani aytilsa-da, bu ishonchli arxivlarda tasdiqlanmagan. Biroq, uning biror marta itoatsizlik qilgani hujjatlashtirilgan.
Usmoniy saroyi qoidalariga ko‘ra, shahzodalar taxtga o‘tirguncha soqol o‘stira olmas edi, chunki soqol sulthoning suverenlik ramzi edi. Mustafa soqol o‘stirishi siyosiy norozilik sifatida qabul qilindi.
Tadqiqotchilarning fikricha, bu harakat Xurrem Sultan va Rustam Poshahning o‘g‘illarini taxtga o‘tkazishga urinishlariga qarshi siyosiy bayonot edi. Vaziyatda yutqazish strategiyasi yo‘q edi.
Garchi xiyonatning dalillari qalbakilashtirilgan bo‘lsa-da, Sulaymonning xavotiri asosli edi. Mustafaning armiyadagi ta’siri shunday darajaga yetganki, askarlar sadoqati shubha ostida edi.
Mamlakat fuqarolar urushiga yaqin edi. Usmoniy qonunchiligiga ko‘ra, ochiq isyon bo‘lmasa ham, xatarlilik va taxt merosiga tahdid mavjud bo‘lsa, eng yuqori jazo qo‘llanardi.
Absolyut monarxiyada bunday xavfni oldini olish davlatning tirik qolishi uchun muhim edi. Mustafaning qatlidan keyin haqiqat asta-sekin ochila boshlaganiga qaramay, Sulaymon Rustam Poshahni o‘ldirmadi, faqat vaqtincha lavozimidan chetlatib, surgunga yubordi.
Bu esa uning va Xurrem Sultaning saroydagi siyosiy nazoratining qanchalik mustahkam ekanligini ko‘rsatadi. Keyinchalik ular yana bir vazir, Qora Ahmad Poshani qatl ettirib, o‘z yo‘llarini tozalashdi.
Shahzoda Mustafa bevosita xoin emas edi; u otasiga qarshi qurol ko‘tarmagan va dushmanlar bilan ittifoq tuzmagan. Ammo uning katta obro‘si va siyosiy harakatlari uni sulthoning hokimiyati uchun jiddiy xavfga aylantirdi.
Ko‘plab tarixchilar fikricha, bu davrda sulolaning kelajagi uchun kurashayotgan Xurrem Sultanning qat’iyati Mustafaning o‘zidan ko‘ra ko‘proq beqarorlikni keltirib chiqardi. Shu sababli nafaqat Mustafa, balki ko‘plab davlatga
